Türk hukuk sisteminde vatandaşlığın kazanılma yöntemleri asli vatandaşlık (doğumla kazanılan) ve müktesep vatandaşlık(doğumdan sonra) olarak ikiye ayrılmaktadır. Asli vatandaşlık; kişinin doğumu anında ve doğumu sebebiyle kazandığı vatandaşlıktır. Vatandaşlığın aslen kazanılmasında soy bağı esası ve doğum yeri (toprak) esası olarak iki sistem kabul edilmektedir. Ancak her iki sistemin bir arada yer aldığı karma sistem de uygulama alanı bulmaktadır. Müktesep vatandaşlık ise kişinin doğumundan sonra ve doğumundan başka sebebe dayanarak kazandığı vatandaşlıktır.

          Müktesep yani sonradan kazanılan vatandaşlıkla ilgili olarak Türk Vatandaşlığı Kanunu’nun 9.maddesinde “… yetkili makam kararı veya evlat edinilme ya da seçme hakkının kullanılması ile gerçekleşir.” şeklinde hüküm yer almaktadır.  Makalenin konusu olan “İstisnai Yolla Türk Vatandaşlığının Kazanılması” yetkili makam kararı ile gerçekleşen müktesep vatandaşlık hallerinden biridir. Yetkili makam kararı ile Türk vatandaşlığının kazanılabilmesi için kişinin öncelikle vatandaşlığına geçmek istediği devletle arasında sıkı irtibat olmalı ve Türk vatandaşlığını kazanması yönünde talebi bulunmalıdır. Bu yönde talebi olan kişinin kanunda aranan şartları da taşıması halinde, vatandaşlığa alınması konusunda yetkili makama takdir yetkisi tanınmıştır. Kanunun 10.maddesinde de belirtildiği gibi aranan şartları taşımak, vatandaşlığın kazanılmasında kişiye mutlak bir hak sağlamamaktadır.

           Türk Vatandaşlık Kanunu’nun 12.maddesi “Türk Vatandaşlığının Kazanılmasında İstisnai Haller”i düzenlemektedir. Maddeye göre milli güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek hali bulunmayan ve kanunda sınırlı olarak sayılmış kişi gruplarından birisine dahil bulunan yabancılar Cumhurbaşkanı kararı ile istisnai olarak Türk vatandaşlığını kazanabilecektir. Milli güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek hali bulunanların talepleri ise Bakanlıkça reddedilmektedir. Kanunda kişi grupları dört başlık altında sayılmıştır. Bu kişi grupları;

1. Türkiye'ye sanayi tesisleri getiren veya bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyal, sportif, kültürel, sanatsal alanlarda olağanüstü hizmeti geçen ya da geçeceği düşünülen ve ilgili bakanlıklarca haklarında gerekçeli teklifte bulunulan kişiler.
2. 4/4/2013 tarihli ve 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun 31 inci maddesinin birinci fıkrasının (j) bendi uyarınca ikamet izni alanlar ile Turkuaz Kart sahibi yabancılar ve bunların yabancı eşi, kendisinin ve eşinin ergin olmayan veya bağımlı yabancı çocuğu.
3. Vatandaşlığa alınması zaruri görülen kişiler.
4. Göçmen olarak kabul edilen kişiler.

şeklindedir.

• Türkiye'ye Sanayi Tesisleri Getiren veya Bilimsel, Teknolojik, Ekonomik, Sosyal, Sportif, Kültürel, Sanatsal Alanlarda Olağanüstü Hizmeti Geçen ya da Geçeceği Düşünülen ve İlgili Bakanlıklarca Haklarında Gerekçeli Teklifte Bulunulan Kişiler

      Bu gruba dahil edilmiş yabancıların vatandaşlığı kazanabilmesi için ilgili bakanlığın İçişleri Bakanlığı’na gerekçeli teklifte bulunması gerekmektedir. Hükmün kabul sebebinde esasen “ülkeye hizmet” kriteri dikkate alınmıştır. Maddede belirtilen hizmetin “olağanüstü” olup olmadığı hususunu değerlendirme konusunda ise idareye geniş takdir yetkisi tanınmıştır. Türkiye’ye sanayi tesisi getiren veya bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyal, sportif, kültürel, sanatsal alanlarda olağanüstü hizmeti geçen ifadesi somut olarak tespit edilebilirdir. Ancak olağanüstü hizmeti geçeceği düşünülen kişilerin somut olarak tespit edilmesi daha zor olacaktır. Bu noktada karar makamı keyfi davranmamalı, kanunilik ilkesine uygun hareket etmelidir.

4/4/2013 Tarihli ve 6458 Sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun 31 İnci Maddesinin Birinci Fıkrasının (J) Bendi Uyarınca İkamet İzni Alanlar ile Turkuaz Kart Sahibi Yabancılar ve Bunların Yabancı Eşi, Kendisinin ve Eşinin Ergin Olmayan veya Bağımlı Yabancı Çocuğu

Bu grubu oluşturan yabancılar iki grupta ele alınacaktır;

1. 6458 Sayılı YUKK’nun 31.Maddesinin 1.Fıkrasının J Bendi Uyarınca İkamet İzni Alanlar (Türkiye’de Belirli Miktarlarda Yatırım Yapacak Olan Yabancılar)

Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu 31.maddesinde genel hatlarıyla kısa dönem ikamet izni verilebilecek yabancılar sayılmaktadır. 31/1-j fıkrasında “Türkiye’de çalışmayan ancak Cumhurbaşkanınca belirlenecek kapsam ve tutarda yatırım yapacaklar ile bunların yabancı eşi, kendisinin ve eşinin ergin olmayan veya bağımlı yabancı çocuğu” hükmü yer almaktadır. Bu hükme göre istisnai olarak Türk vatandaşlığının kazanılmasına olanak sağlayacak yatırımın kapsamı ve tutarını belirleme yetkisi Cumhurbaşkanına aittir. Yatırım esasına dayanan vatandaşlık; ekonomiyi canlandırması, yabancı sermayeyi teşvik etmesi ve istihdam oluşturması gibi sebeplerle cazip bir teklif olarak değerlendirilmektedir. İstisnai haller kapsamında Türk vatandaşlığının kazanılabilmesi için Türkiye’de yapılan yatırımlar aşağıdakilerden herhangi biri şeklinde olmalıdır:

• En az 500.000 Amerikan Doları veya karşılığı döviz ya da karşılığı Türk Lirası tutarında sabit sermaye yatırımı gerçekleştirmek,
• En az 250.000 Amerikan Doları veya karşılığı döviz ya da karşılığı Türk Lirası tutarında taşınmazı tapu kayıtlarına 3 yıl satılmaması şerhi koyulmak şartıyla satın almak,
• En az 50 kişilik istihdam oluşturmak,
• En az 500.000 Amerikan Doları veya karşılığı döviz ya da karşılığı Türk Lirası tutarında mevduatı 3 yıl tutma şartıyla Türkiye’de faaliyet gösteren bankalara yatırmak,
• En az 500.000 Amerikan Doları veya karşılığı döviz ya da karşılığı Türk Lirası tutarında devlet borçlanma araçlarını 3 yıl tutmak şartıyla satın almak,
• En az 500.000 Amerikan Doları veya karşılığı döviz ya da karşılığı Türk Lirası tutarında gayrimenkul yatırım fonu katılma payı veya girişim sermayesi yatırım fonu katılım payını en az 3 yıl elinde tutmak şartıyla satın almak.

Bu şartlardan herhangi birini sağlayan yabancı ile eşi, kendisinin ve eşinin ergin olmayan veya bağımlı yabancı çocuğu Cumhurbaşkanı kararı ile istisnai yoldan Türk vatandaşlığını kazanabilir.

1. Turkuaz Kart Sahibi Yabancılar

Uluslararası İşgücü Kanunu 3/1-ğ bendine göre yabancıya, Türkiye’de süresiz çalışma hakkı, mevzuat hükümlerine göre eş ve bakmakla yükümlü olduğu çocuklarına ise ikamet hakkı veren belgeye Turkuaz Kart denmektedir. Kanunun 11.maddesine göre uluslararası işgücü politikası doğrultusunda; eğitim düzeyi, mesleki deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı, Türkiye’deki faaliyetinin veya yatırımının ülke ekonomisine ve istihdama etkisi Uluslararası İşgücü Politikası Danışma Kurulu önerileri ve Bakanlıkça belirlenen usul ve esaslara göre başvurusu uygun görülen yabancılara verilmektedir. Turkuaz Kart’ın ilk üç yılı geçiş süresiolmak kaydıyla verilmektedir. Bu geçiş süresi içinde iptal edilmeyen Turkuaz Kartta yer alan geçiş süresi kaydı, yabancının başvurusu halinde kaldırılır. Yabancıya süresiz Turkuaz Kart verilir. Geçiş süresinin kaldırılmasıyla beraber Türk vatandaşlığının kazanılması için müracaat hakkı doğmaktadır.

Vatandaşlığa Alınması Zaruri Görülen Kişiler

Kanun maddesinde yer alan “zaruri görülen kişiler” ibaresi, yeterince net olmaması sebebiyle eleştirilmektedir. Ancak doktrinde, yabancıların Türk vatandaşlığına alınmasında siyasi, idari veya herhangi bir sebeple zorunluluk olması gerektiği görüşü hakimdir. Zaruret halini tespit edecek olan yetkili makam ise Cumhurbaşkanıdır. Zarurilik kıstasının yeterince net olmaması kanunilik ilkesine aykırılığı da beraberinde getirmektedir. Hüküm bu haliyle uygulamada güçlük doğurabilmektedir.

Göçmen Olarak Kabul Edilen Kişiler

Hangi yabancıların göçmen olarak kabul edileceği İskan Kanunu’nda düzenlenmiştir. İskan Kanunu’na göre Türk soyundan ve Türk kültürüne bağlı olup, yerleşmek amacıyla tek başına veya toplu halde Türkiye’ye gelip bu Kanun gereğince kabul olanlar “göçmen” olarak kabul edilmektedir. Kimlerin Türk soyundan ve Türk kültürüne bağlı olduğunu tespit etme yetkisi Cumhurbaşkanına aittir. Bu madde kapsamında Türk vatandaşlığını istisnai olarak kazanmak isteyenler hakkında İçişleri Bakanlığı’nın yazılı talimatı üzerine müracaat makamlarınca dosya hazırlanmaktadır. Özel kanunlarla yurdumuza getirilen iskânlı göçmenler, sınırlarımızdan yurda girdikten sonra geçici veya kesin iskânları için belirlenen yerlerin, serbest göçmenler ise yerleştikleri yerlerin en büyük mülki amirine müracaatla kendileri ve aile fertleri için Vatandaşlığa Girme Beyannamesi’ni imzalayarak "Göçmen Belgesi" almaya mecburdur.  Göçmen belgesinin geçerlilik süresi 2 yıldır. Geçici kimlik belgesi olarak kullanılmaktadır.

• Yetkili makam kararı ile Türk vatandaşlığını kazanmak isteyen kişiler yurtiçinde valiliklere, yurt dışında dış temsilciliklere müracaat etmelidir. Yabancıların ibraz edeceği belgeleri, aranan şartları taşıyıp taşımadığını vatandaşlık başvuru inceleme komisyonu inceleyecektir. İstisnai olarak Türk vatandaşlığının kazanılmasında nihai kararı verecek olan Cumhurbaşkanıdır.

Türk vatandaşlığının kazanılması ise karar tarihinden itibaren hüküm ve sonuç doğurmaktadır.